Categorie: Recensies

Onderstaande artikel bevat spoilers voor de serie en is daarnaast een reflectie van wat ik ervaren heb tijdens het kijken naar Star Trek: Picard. Verder lezen is dus volledig op eigen risico.

Op 4 augustus 2018 werd de achtste Star Trek-serie door Patrick Stewart en Alex Kurtzman aangekondigd tijdens Star Trek Las Vegas (de officiële Star Trek-conventie). Ik volg het nieuws dat vanuit Las Vegas komt altijd, maar dit was een totaal onverwachte aankondiging. Er waren natuurlijk wel de nodige geruchten, maar Stewart had zo vaak aangegeven absoluut geen interesse te hebben in het opnieuw spelen van Picard dat ik er niet zo in geloofde. Wat Stewart betreft was alles wat er te vertellen was over het karakter in zeven seizoenen TNG en vier films, ook daadwerkelijk vertelt. Bovendien had hij ook absoluut geen zin om weer een uniform aan te trekken. Dus toen hij daar stond en vertelde dat de nieuwe serie ‘Star Trek: Picard’ zou worden was het een magisch moment. Voor hemzelf waarschijnlijk ook.

Ik weet nog precies welke Star Trek-aflevering ik als eerste heb gezien. Of eigenlijk, half heb gezien. Het was in de zomer na mijn eerste, niet al te succesvolle, jaar op de middelbare school. Het was de zaterdag voordat we op vakantie naar Luxemburg zouden vertrekken. Ik deed die bewuste middag de TV aan omdat ik waarschijnlijk een videoband met daarop opgenomen afleveringen Thunderbirds aan wilde zetten. Ik viel midden in de aflevering Cause and Effect. In deze aflevering is de Enterprise verzeild geraakt in een tijdlus waarbij het schip iedere keer opgeblazen wordt. Dat wist ik niet toen ik het laatste stuk van de aflevering zag. Wat ik na afloop wel wist, was dat ik wilde weten hoe het verder zou gaan met het schip dat uit het verleden naar de toekomst gekomen was. De hele vakantie in Luxemburg heb ik ’s avonds als ik in mijn bed lag, nagedacht hoe dit verhaal verder kon gaan. Ik moet zeggen dat het een grote teleurstelling was toen ik later ontdekte dat er helemaal geen vervolg op deze aflevering bestaat. Dat is hoe ik fanfictie ben gaan schrijven, maar dat is een heel ander verhaal. Na de vakantie heb ik geen aflevering meer gemist.

Dat juist ik helemaal onder de indruk zou raken van een sciencefictionserie op televisie, was niet zo vanzelfsprekend. Van huis uit heb ik een grote liefde voor boeken en fantasiewerelden meegekregen, maar sciencefiction was amper terug te vinden. Televisie keken we thuis toch een stuk minder en wat we keken was vooral gericht op kinderen en jongeren. En het nieuws natuurlijk. Ik heb met mijn ouders dan ook in eerste instantie niet veel gedeeld over mijn nieuwe ontdekking. Natuurlijk is het ze wel opgevallen dat ik het nodige aan het opnemen was, maar het terugkijken deed ik vooral als ik aan het oppassen was. Ook begon ik meer lege videobanden te kopen en ging mijn Engels met sprongen vooruit. Dat laatste moet misschien wel het meest opgevallen zijn. Ik zal het eens aan ze vragen.

Wat was het dan dat op mij meteen zo’n indruk gemaakt heeft? In de eerste plaats dat er een karakter was met een zichtbare visuele handicap die als volwaardig gezien werd. Ik was tot dat moment nog nooit een karakter op televisie tegengekomen waarin ik mijzelf herkende. Er werd aan Geordi LaForge nooit gevraagd of hij iets wel of niet kon. Hij was de Chief Engineer punt. Niet de Chief Engineer die het allemaal niet zo goed zag. Hoewel mijn ouders, en specifiek mijn vader, mij altijd geleerd hadden dat mijn visuele beperking niet bepaalde wie ik was, of zou kunnen zijn, was mijn eerste jaar op de middelbare school erg moeilijk geweest. Ik heb mij eigenlijk aldoor een buitenstaander, en alleen, gevoeld en ik ben verschrikkelijk gepest (totdat ik daar vrij fysiek zelf een einde aan gemaakt heb). Dat eerste jaar voelde daardoor meer als een strijd die ik niet kon winnen dan als iets waar ik nu met plezier aan terugdenk. En toen was daar opeens LaForge die ondanks alles wel gewoon als volwaardig gezien werd. Het was een letterlijke eyeopener.  Ofwel, Star Trek TNG kwam op het juiste moment bij toeval mijn leven binnen stralen.

Maar er was natuurlijk meer, om een karakter blijft een puber niet kijken. Meer was voor mij vooral Captain Jean Luc Picard. Een karakter waar ik meer van mijzelf in herkende dan ik lang heb willen toegeven. Vooral de manier waarop hij met de mensen die dichtbij hem stonden omging was, en is, eng bekend. Afstandelijk maar toch ook dichtbij, maar dan op zijn eigen manier. Hij zelf nooit zeggen ‘ik hou van jou’ of ‘dat heb je goed gedaan’. Zijn waardering blijkt indirect, vooral door absolute loyaliteit. Onder moeilijke omstandigheden koos hij bijna altijd voor de humanistische oplossing. Zolang er met praten ook maar een kleine kans was om geweld te voorkomen dan deed hij dat. Maar ondertussen was hij alleen, een keuze die hij zelf had gemaakt. Carrière ging voor familie. Ik heb van dat karakter zo ontzettend veel geleerd over hoe je ook naar de wereld kan kijken. Voor iedere puzzel kan een oplossing gevonden worden en dat is vaak niet de makkelijke route.

Later, toen ik mij ook meer ging interesseren in de filosofie achter Star Trek, heb ik natuurlijk ontdekt dat dit erg in de lijn is met de ideeën van Gene Roddenberry.  Infinite diversity in infinite combinations. Oneindige diversiteit in oneindig veel combinaties. Hier kunnen we ook in onze huidige tijd nog steeds veel van leren. In ieder geval werd Picard, en daarmee Roddenberry, een van mijn grote voorbeelden. En hoe gaat het dan met fans, je wil natuurlijk ook weten wie dat karakter speelt. Het waren ook de begindagen van het internet en informatie was makkelijker te vinden. Ik leerde veel over Patrick Stewart en in 2002 kwam hij naar de Space Expo in Noordwijk. Daar moest ik bij zijn. Ik was inmiddels onderdeel van een online Star Trek discussieforum en met een groep gingen wij daarheen. Daar heb ik Jan voor het eerst ontmoet, de rest is geschiedenis zoals er zo mooi gezegd wordt. Maar de conclusie is wel dat ik zonder Star Trek TNG nu zeker niet in Leeuwarden zou wonen. Met dank aan Stewart is ook mijn voorliefde voor theater ontstaan en ik ben nog steeds blij dat ik hem in 2016 in Londen heb mogen zien in No Man’s Land. Hijzelf heeft lang moeite gehad met het feit dat ‘fans’ naar het theater kwamen. Waarschijnlijk was het idee dat mensen daar niet voor het toneelstuk maar voor de acteur zaten, gecompliceerd. Ondertussen schijnt hij daarvan teruggekomen te zijn, wat maar goed is ook want ik weet zeker dat hij een hele generatie geïnspireerd heeft om meer over (klassiek) theater te leren en om er ook daadwerkelijk naar toe te gaan.

Vanaf het moment dat de nieuwe serie werd aangekondigd, heb ik al het nieuws erover op de voet gevolgd. De laatste keer dat ik zo naar iets uitgekeken heb was Doctor Who in de tijd van Matt Smith als de elfde Doctor. Natuurlijk heb ik mijzelf voorgehouden dat het ook tegen zou kunnen vallen, maar dan was het altijd in ieder geval nog meer Picard. De laatste TNG-film, Star Trek Nemesis, was nogal een tegenvaller en absoluut geen goede afronding van het verhaal. Data, de androïde die graag menselijk wilde zijn, had zich opgeofferd om Picard te redden. Maar ook weer niet, want vlak voordat hij dat offer bracht had hij een kopie van zie ‘positronic brain’ gemaakt om zo B4 (ja, ik ben nooit over het hoge Bassie-en-Adriaan-gehalte heen gekomen), een inferieure eerdere versie, te helpen. Dus aan het einde van de film was de vraag: Is hij nou wel of niet dood? Die vraag is natuurlijk wel beantwoord in de boeken die volgden, maar dat is toch niet hetzelfde.

Al snel bleek dat Michael Chabon de serie zou gaan schrijven. Ik had al zijn boeken al gelezen en ik werd er net zo blij van als toen Steven Moffat aankondigde dat Neil Gaiman een Doctor Who aflevering voor de 11^e Doctor ging schrijven. Het is altijd fijn als je favoriete schrijvers je favoriete televisieseries even leuk blijken te vinden. Of zoals in het gaval Chabon, ook zo’n fan zijn van Stewart als jijzelf bent. Ik had er daardoor wel vertrouwen in.

En toen werd het tijd voor de eerste aflevering: Remembrance. Ik heb bewust besloten die aflevering de eerste keer alleen te kijken. Als het zou tegenvallen wilde ik de teleurstelling alleen ervaren. Maar het viel niet tegen. De serie begint met een droom van Picard. Hij droomt dat hij met Data aan het kaarten is en hij wil duidelijk niet wakker worden. De droom eindigt in een nachtmerrie als hij uit het raam van Ten Forward op de Enterprise D ziet hoe Mars aangevallen wordt. Picard wordt wakker in zijn huis op zijn familiewijngaard. De familiewijngaard waar hij in het verleden vandaan gevlucht is. De familiewijngaard waar zijn broer en neefje tijdens een brand om het leven zijn gekomen (hoe Frans). Niet de plek waar je hem zou verwachten. Hij blijkt een hond te hebben, Number One. En er zijn twee Romulans waar hij duidelijk bevriend mee is. Picard blijkt gedesillusioneerd Starfleet te hebben verlaten. Hij was verantwoordelijk voor de reddingsoperatie van een grote hoeveelheid Romulans omdat hun zon supernova zou gaan. Dit is een directe referentie naar de Star Trek-rebootfilm uit 2009. In eerste instantie wilde de Federation en Starfleet wel helpen, maar toen Mars aangevallen werd door hun eigen synthetische arbeidskrachten, hield de missie op. En er gebeurde nog meer. Synthetisch leven mocht niet meer gecreëerd worden en zover het nog bestond, moest het vernietigd worden. Voor Picard was dit extra onvoorstelbaar vanwege zijn lange relatie met Data en het feit dat Data zijn in principe oneindige leven voor hem had opgeofferd. De serie begint op het moment dat het 15 jaar geleden is dat de aanval op Mars heeft plaatsgevonden. Picard is inmiddels 94 jaar oud en ongeneeslijk ziek.

Onverwacht komt Dahj zijn leven binnen. Ze blijkt een androïde te zijn die waarschijnlijk gemaakt is vanuit een van B4/Data’s positronic neurons. Maar voordat Picard meer over haar kan leren, wordt ze vermoord door Romulan geheim agenten. Ze blijkt een tweelingzus te hebben en de serie gaat over de zoektocht naar haar en over waarom de Romulans zo bang zijn voor synthetisch leven. Onderweg komt er een aantal oude bekenden voorbij, waarbij Seven, Hugh, Riker en Troi de meeste indruk maken. Picard krijgt ook een nieuwe ‘crew’. Deze bestaat uit Agnes Jurati, een wetenschapper die gewerkt heeft aan synthetisch leven maar dat nu niet meer kan doen, Chris Rios, voormalige Starfleet officier, Raffi Musiker, voormalige Starfleet officier die door Picard zijn vertrek bij Starfleet ook haar ‘baan’ is kwijtgeraakt en Elnor, een Romulan Monk met zwaard die geloofd in de ‘the way of absolute candor’.

De intro van de serie geeft veel weg over het verhaal dat verteld wordt. Het verhaal gaat over gebroken mensen die ontdekken dat er toch een manier is om weer heel te worden. Ze moeten allemaal de stukken van de puzzel die ze heel gaat maken terugvinden en op de juiste manier neerleggen. Voor Picard betekent dit dat hij afscheid moet nemen van Data, dat hij zijn eigen sterfelijkheid moet accepteren, hij opnieuw moet leren wat liefde geven is en dat hij moet accepteren dat een halve oplossing altijd nog beter is dan geen oplossing. Voor Raffi, mijn favoriete nieuwe karakter, betekent het dat ze moet leren dat niet alle fouten uit het verleden ongedaan gemaakt kunnen worden en dat zelfmedelijden nog nooit iemand verder geholpen heeft. Voor Seven betekent het vooral accepteren wie ze is en dat wraak nemen misschien niet altijd de juiste oplossing is, maar soms wel de enige. Voor Soji, de tweelingzus van Dahj, betekent het accepteren dat niet iedereen het einde van al het synthetische leven wil en dat zij de enige is die de keuze heeft om de geschiedenis zichzelf niet te laten herhalen.

De serie houdt ons ook een spiegel voor over onze tijd. Dat is iets waar Star Trek altijd goed in is geweest en het is fijn om te zien dat dit ook weer voor Picard geldt. De serie leert ons dat het nooit een oplossing is om weg te lopen voor je verantwoordelijkheden en dat wanneer je dat wel doet, dit echte gevolgen heeft. Voor Picard wordt dit het meest zichtbaar als hij teruggaat naar een planeet waar hij Romulan vluchtelingen naar toe gebracht heeft. Hij is niet meer welkom, maar meer dan dat, de Romulans zijn zo aan hun lot overgelaten dat ze xenofoob zijn geworden en volledig in zichzelf gekeerd zijn geraakt. Dit is het moment dat Picard zich realiseert dat door zijn keuze om niet voor een halve oplossing te gaan Romulans (echte mensen!) in de problemen zijn gekomen. Geen hoop, geen toekomst. Kan er ons niet een duidelijkere spiegel voorgehouden worden voor de grote problemen in onze tijd? De oplossing hoeft niet perfect te zijn, zolang we maar aan een oplossing werken.

Het einde van de serie geeft Data het afscheid dat hij verdient. Door een samenloop van omstandigheden eindigen Picard en Data op dezelfde plek en is er toch nog een mogelijkheid dat de karakters elkaar nog een keer spreken. Dit geeft Picard de mogelijkheid om eindelijk te accepteren dat Data het offer om hem te redden, bewust heeft gebracht. En het geeft Data de mogelijkheid om Picard, en de kijker, nog een keer uit te leggen dat leven niets waard is zonder sterfelijkheid. Ofwel: “A butterfly that lives forever is really not a butterfly at all.” Dit vat de hele serie wat mij betreft ook goed samen. Uiteindelijk gaat het erom dat we allemaal de keuze hebben om zelf iets van ons leven te maken. En als we die keuze bewust maken maakt het niet uit waar je vandaan komt en hoe gebroken je bent.

Was het alleen maar goed? Nee natuurlijk niet. Zo is er een heel subplot met de Borg waarvan nu nog niet helemaal duidelijk is wat het punt ervan nu eigenlijk is. De Romulans blijken een Borg Cube te hebben en die Cube wordt uiteindelijk door Seven feitelijk gestolen en is nu gestrand op een planeet. Daarnaast heeft Starfleet schijnbaar nog maar een type ruimteschip en is een deel van het plot volgens bestuurlid NCSF Eddie een iets te directe kopie van het spel Mass Effect. Met dat laatste zat ik niet zo heel erg omdat Mass Effect het idee ook alleen maar van Asimov gejat heeft, maar ik snap Eddie zijn punt zeker. Ook wordt er weinig duidelijk gemaakt over hoe het nu eigenlijk verder met de Federation gaat. Gelukkig komt er in ieder geval nog een tweede seizoen waarin dit soort zaken opgepakt kunnen worden.

Dit artikel, door Marlies Scholte Hoeksema, is eerder verschenen in HSF (2020/1).

cbs.com/shows/star-trek-picard

“Deze fantasyroman is deels geboren in de ruimte.”

De keus voor het genre van De Gebroken Aarde-trilogie

Voor wat ik onder de noemer sciencefiction laat vallen, hanteer ik een hele ruime definitie. Als lid van het NCSF vind ik dit belangrijk omdat het doel van onze prachtige vereniging is om het sciencefiction-genre in de breedste zin te bevorderen en om fans van het genre, in al hun verscheidenheid, bij elkaar te brengen. In die zin is dit een raar artikel voor mij om te schrijven. Wat ik hier wil beargumenteren is juist waarom een werk, de Gebroken Aarde-trilogie van N.K. Jemisin, geen sciencefiction is en waarom het belangrijk is om het als deel van het fantasygenre te zien.

De discussie over onder welk genre de Gebroken Aarde trilogie (Het Vijfde Seizoen, De Obeliskpoort en De Stenen Hemel) valt, speelt al sinds het verschijnen van het eerste deel in 2015. Het is dan ook niet het minste werk waar we het over hebben. De trilogie heeft uiteindelijk voor ieder deel de Hugo voor beste roman in de wacht gesleept. Van 2016 tot en met 2018 domineerde N.K. Jemisin de Hugo’s. Het is een ongekende prestatie en leidde tot de totstandkoming van een nieuwe categorie: die voor beste serie, een Hugo die in 2019 voor het eerst werd uitgereikt. Dus onder welk genre de Gebroken Aarde ook valt, het is zonder enige twijfel een van de belangrijkste reeksen van de afgelopen jaren. Als je het nog niet gelezen hebt dan raad ik het ten zeerste aan. Het is, in dat geval, wellicht verstandiger als je dit artikel nog even weglegt aangezien het zeker spoilers zal bevatten.

Orogenen

De Gebroken Aarde trilogie speelt in een wereld die geologische veel dynamischer is dan wat wij gewend zijn. Geregeld vinden er grote rampen plaats: aardbevingen, vulkaanuitbarstingen en erger. Als een ramp groot genoeg om het hele Continent van de Stilte over meerdere maanden te beïnvloeden, wordt het een Seizoen genoemd. De samenleving gaat dan over in een draconische overlevingsmodus conform een reeks oude edicten. De mensen die wonen op het enige continent op de wereld, De Stilte. Zij kunnen aardbevingen en andere geologische processen voelen dankzij een orgaan genaamd de sessapinae, dat zich bij de hersenstam bevindt. Sommigen kunnen veel meer dan dat, hun sessapinae zijn zover ontwikkeld dat ze geologische krachten kunnen beïnvloeden. Deze orogenen kunnen aardbevingen temmen en vulkanen tot leven wekken. Erger nog, tenzij ze getraind zijn doen ze dit instinctief met desastreuze gevolgen. Ze worden ofwel gedood zodra ze ontdekt worden ofwel gevangengezet en getraind in het Fulcrum. Deze getrainde orogenen mogen alleen de buitenwereld in om diensten aan het keizerrijk Sanze te verrichten en dan, op enkele uitzonderingen na, enkel onder de begeleiding van Hoeders, krijgers met speciale gaven die de krachten van orogenen kunnen tegengaan.

De trilogie vertelt het verhaal van Essun, een vrouw van middelbare leeftijd die heeft weten te ontsnappen aan het Fulcrum en de Hoeders. Ze heeft een gezin gesticht in een afgelegen dorp. Op de dag dat er een nieuw Vijfde Seizoen aanbreekt, ontdekt haar man dat hun kinderen ook orogenen zijn. Hier gruwelt hij zo van dat hij zijn jonge zoontje vermoord en op de vlucht slaat met zijn dochter. Essun gaat op tocht door het apocalyptische landschap om haar dochter te vinden en wraak te nemen op haar echtgenoot. In het Vijfde Seizoen gaat het voornamelijk over het leven van Essun, hoe zij de persoon is geworden die zij is, hoe ze gevormd is door haar leven als orogeen en haar tijd in het Fulcrum. In de Obeliskpoort zien we hoe Essun en haar dochter, Nassun, een nieuwe gemeenschap vinden die hun relatie met hun medemens beïnvloed. In de Stenen Hemel gaan Essun en Nassun apart op een reis met als doel over het lot van de wereld te beslissen. Heeft de mensheid recht om voort te bestaan ondanks de gruwelen die ze hun medemens en de wereld hebben aangedaan?

De hele trilogie is, uiteindelijk, een krachtige metafoor voor hoe systemische discriminatie individuen, samenlevingen en uiteindelijk de hele wereld beïnvloed, gestaafd door het thema van moederschap en het vinden en verliezen van familie. Het doet daarmee waar de fantastische genres in mijn optiek uitzonderlijk goed in zijn: het maakt de metafoor een letterlijk onderdeel van de wereld waarin de personages leven en gebruikt het als een scalpel om aspecten van het menselijk bestaan bloot te leggen.

Magie, techniek en de Aarde

In de discussies die ik over het vraagstuk van het genre van De Gebroken Aarde heb gevoerd, kwam een aantal argumenten naar voren om het als sciencefiction te beschouwen. Ten eerste heeft het biologische aspect van orogenie, de mogelijkheid om geologische krachten te beïnvloeden, een sciencefictiongehalte. Het feit dat de mensen van de Stilte organen hebben, sessapinae, die dat mogelijk maakt, maakt het volgens dit argument geen magie. Het tegenargument is dat magie vrijwel altijd een biologische aard heeft in fantasy. De mogelijkheid om magie uit te oefenen wordt meestal via bloedlijnen doorgegeven, wat een biologisch aspect impliceert. Dit is zo sterk ingebed in de trope van magie dat de makers van Avatar: The Last Airbender dat duidelijk moesten maken door een eeneiige tweeling op te voeren in een aflevering waarvan een wel en een niet bending kan. En uiteindelijk door direct in interviews aan te geven dat hun magie bending niet via overerving werkt, maar van spirituele aard is. Wat de Gebroken Aarde bijzonder maakt, is dat het dieper in gaat op de biologische aard van de magie door de sessapinae te introduceren. Dit zegt voor mij meer iets over de kwaliteit en diepgang van de wereldbouw dan onder welk genre we dit werk moeten scharen. Natuurlijk heeft N.K. Jemisin zelf het beslissende woord. In de Obeliskpoort leert Essun’s mentor, Alabaster, haar over de ware aard van haar orogenie, de diepere, machtigere laag die achter haar aannames verscholen zit:

“Hij begint zijn hoofd te schudden, maar grimast als het pijn doet en zucht dan. ’Zij noemden het magie.’”

N.K. Jemisin, Obeliskpoort, hoofdstuk 6

Dit brengt ons wel tot het tweede argument voor sciencefiction: de technologische ontwikkeling heeft niet stilgestaan. Zo hebben de gemeenschappen in de Stilte toegang tot elektriciteit. De technologie en de wetenschap zijn wel gevormd door de omstandigheden in De Stilte. Metallurgie is niet zeer ver gevorderd omdat metaal en aardbevingen vaak niet samengaan. Ook wordt het bestuderen van de hemel, astronomie, afgedaan als ludiek. Het is belangrijker om de wereld onder je voeten te bestuderen. Paard en wagen zijn nog steeds het meest gangbare vervoersmiddel omdat wegen te onbetrouwbaar zijn voor gemotoriseerde voertuigen. Geologie is daarentegen zeer ver gevorderd. Plaattektoniek, bijvoorbeeld, is algemeen geaccepteerd terwijl in de echte geschiedenis deze theorie pas in de tweede helft van de 20^ste eeuw algemeen aanvaard werd. Wat nogal wiedes is omdat je in De Stilte mensen hebt die deze processen kunnen voelen. Wat we hier zien is een van de redenen waarom N.K. Jemisin met de Gebroken Aarde de lat voor wereldbouw in fantasy naar een hoger niveau trekt. Er is in fantasy altijd sprake van enige mate van technologische vooruitgang. Zonder redelijk geavanceerde metallurgie kan je geen ridders in glimmend harnas hebben, zonder bogenbouw en andere vergevorderde architectonische ontwikkelingen geen paleizen in gotische stijl. Het is een trope in fantasy dat de technologische ontwikkeling op een arbitrair punt in de geschiedenis wordt stilgezet, zodat de wereld voor altijd vast blijft zitten in een middeleeuwse toestand. Natuurlijk zijn er zat werken die tegen deze trope ingaan, vaak door middel van een soort industriële revolutie met magie. De latere delen van de Schijfwereldserie van Terry Pratchett en de animatieserie The Legend of Korra (het vervolg op het reeds genoemde Avatar: The Last Airbender) zijn slechts twee voorbeelden hiervan. Jemisin gaat verder in deze trend in haar wereldbouw door af te stappen van de aangenomen vanzelfsprekendheid van een industriële revolutie en kritischer te kijken naar hoe techniek en wetenschap (alsmede andere aspecten van haar wereld) zich zouden ontwikkelen in de omstandigheden die ze neerzet. En met de mogelijkheden en beperkingen die haar orogenie de mensheid geeft. Dit is, toegegeven, een sterk sciencefictionachtige manier van wereldbouw, iets waar ik later op terug kom.

Verre toekomst

Het laatste argument dat regelmatig wordt opgevoerd als argument om de Gebroken Aarde onder sciencefiction te scharen, is dat het zich zou afspelen in onze verre toekomst. Voor zover ik kan nagaan komt deze veronderstelling voort uit het feit dat Jemisin het woord Aarde gebruikt voor de wereld waarop het verhaal zich afspeelt. En uit de lijst van Vijfde Seizoenen die ze als appendix heeft opgenomen en een geschiedenis van bijna 10.000 jaar beschrijft. Ik ben echter van mening dat het wel degelijk een secundaire wereld is, om een term van J.R.R. Tolkien te lenen. Dat Jemisin het woord Aarde gebruikt is inderdaad interessant. Het is immers een trope om een fantasywereld een eigen naam mee te geven: Oerth, Abeir-Toril, Krynn, Athas om maar een blik aan Dungeons & Dragons-werelden open te trekken. Het is echter ook niet zo vreemd om af te zien van deze trend. De wereld van Een Lied van IJs en Vuur van George R.R. Martin bijvoorbeeld, heeft geen overkoepelende naam en wordt gewoon ‘wereld’ genoemd. Jemisin gaat hier een stap verder in door haar wereld domweg Aarde te noemen. Maar ik moet toegeven dat de term Aarde bepaalde connotaties heeft, en een daarvan is de planeet waarop wij leven. Er is ook een omschrijving van een gebouw in De Stenen Hemel die doet vermoeden dat het een restant van onze wereld is.

“Ze gaan de hoek om, en dan staat er een dood gebouw voor ons. We blijven allemaal staan en staren ernaar. Er groeit klimop tegen de muren, die gemaakt zijn van een soort rode klei die tot bakstenen is geperst, en ook om sommige van de pilaren, die van marmer zijn. Maar behalve die klimop leeft er níéts aan dat gebouw. Het is gedrongen en laag en gevormd als een rechthoekige doos. We sessen geen hydrostatische druk die de muren ondersteund; er moet gebruik zijn gemaakt van gewicht en chemische ankers om het overeind te houden. De ramen zijn van gewoon glas en metaal en ik zie er geen nematocysten overheen groeien. Niet bepaald veilig dus. De deuren zijn van dood hout, donker roodbruin gewreven en bewerkt met klimoprankmotieven; mooi, verassend genoeg. De treden voor de deur zijn gemaakt van een mat, tanig-wit zand-mengsel. (Eeuwen eerder noemden mensen dat beton.) Het hele ding is schokkend verouderd; maar intact en functioneel, en dus fascinerend in zijn uniekheid.”

N.K. Jemisin, Stenen Hemel, Syl Anagist: Drie.

Dit citaat komt uit een verhaallijn die gaat over de wereld voor het aanbreken van de Vijfde Seizoenen. In deze verhaallijn wordt uitgelegd hoe een vergevorderde beschaving, voor wie magie en technologie hetzelfde was, de woede van de Aarde opwekte en de Vijfde Seizoenen in gang zette. Echter, er staat in datzelfde boek een omschrijving van Jemisin haar Aarde in deze zelfde periode, die niet overeenkomt met de wereld zoals wij die kennen.

“Toen. Dit land, toen, was dríé landen, al liggen die op vrijwel dezelfde positie als dat wat op een dag De Stilte zal worden genoemd.”

N.K. Jemisin, Stenen Hemel, Proloog.

Als we naar de kaart kijken die in de boeken is meegegeven, zie ik niet hoe deze omschrijving kan kloppen met onze Aarde, ook niet met poolverschuivingen zoals beschreven in de lijst met Vijfde Seizoenen. Tenzij het zover in de toekomst is dat de ligging van de continenten is aangepast, wat een periode van miljoenen jaren suggereert tussen onze tijd en de periode beschreven in de citaten hierboven. Dat maakt het bestaan van een modern gebouw echter zeer onwaarschijnlijk.

Ik prefereer dus een secundaire wereld-uitleg, waarbij het ‘moderne’ gebouw iets zegt over de ontwikkeling van die geavanceerde magisch-technologische beschaving. De uitleg dat het in de verre toekomst is, kan ook werken. Dat maakt eigenlijk relatief weinig uit voor deze discussie. Als een verhaal dat ver in de toekomst plaats vindt per definitie sciencefiction is moeten we, bijvoorbeeld, de Shannara Kronieken van Terry Brooks ook als sciencefiction zien. Als we in die trend door gaan, moeten we werken die een alternatief ver verleden plaatsvinden zoals de Conan-verhalen van Robert E. Howard en In de Ban van de Ring van J.R.R. Tolkien dan onder alternatieve geschiedenis gaan scharen?

Uitgeversgenre en genredialoog

Tot zover waarom ik denk dat de Gebroken Aarde-trilogie geen sciencefiction is. Maar waarom is het dan specifiek deel van het fantasygenre? Om dit te kunnen beantwoorden moeten we kort stilstaan bij wat, in mijn optiek, genre is. Er zijn grofweg gesproken twee manieren waarop we genre kunnen bekijken. Zo is genre voor een groot deel een marketingcategorie. Het geeft aan op welke plank in de boekenwinkel het boek wordt neergezet. Welke doelgroep de uitgever voor ogen heeft voor het boek. Dit genre wordt door het marketingteam van de uitgever bepaald, niet door de auteur. Zo werd De Goede Zoon van Rob van Essen als literaire roman in de markt gebracht terwijl Van Essen het zelf wilde profileren als ‘autobiografische sciencefiction’ (Trouw, 11 mei 2019). Wat dit betreft is het antwoord op het genrevraagstuk van De Gebroken Aarde makkelijk. Uitgeverij Orbit zet het als fantasy in de markt.

Maar genre is niet alleen die marketingcategorie. We kunnen genre ook zien over een discours over ideeën, over tropes. Tropes, terugkerende concepten en thema’s, worden door verschillende auteurs gewikt en gewogen, van alle kanten belicht, ontmanteld en in vreemde vormen weer in elkaar gezet. Dus, als we willen weten onder welk genre we De Gebroken Aarde trilogie moeten plaatsen, kunnen we ons ook afvragen met welk werken binnen het fantastische genre Jemisin met haar trilogie in discours is. Hierboven heb ik al beargumenteerd dat deze boeken het gesprek aangaan met fantasy-werken en daar, in feite, argumenten vanuit de sciencefiction voor gebruikt. Wat deze discussie vertroebelt is dat er een aantal tropes zijn die zowel in sciencefiction als fantasy voorkomen. Zo is er de trope van de vervolging van mensen met speciale gaven. Deze trope komt regelmatig voor in zowel fantasy als sciencefiction. In sciencefiction zien we dit, bijvoorbeeld, in het Psi Corps van de SF-serie Babylon 5. Ook in superheldenverhalen komt dit vaak voor, zo draaien de X-Men-strips en -films om dit idee. Maar we zien ook in fantasy vaak dat magie en de mensen die er gebruik van kunnen maken met angst worden bejegend in hun samenleving. We zien dit in bekende werken als A Song of Ice and Fire van George R.R. Martin en rollenspelwerelden als Dark Sun, tot de wereld van de tabletop wargame Warhammer Fantasy. Dus met welke genres is Jemisin door het verkennen van deze trope in gesprek? Jemisin is vrij stellig in het antwoord op deze vraag:

“::mild grumble:: Have been told there’s a theory out there that the Fulcrum in the Broken Earth was inspired by Babylon 5’s Psi Corps. NO! I hated B5, damn low-rent DS9 wannabe. (Liked it better later, but anyway.) I was inspired by *Dragon Age.* Get your nerd links right!”

N.K. Jemisin, Twitter, 11 september 2019

N.K. Jemisin heeft het idee van het Fulcrum en de Hoeders vrijwel linea recta overgenomen van de fantasy-computerspelreeks Dragon Age. Daar heb je in plaats van het Fulcrum en de Hoeders de Cirkel en Tempeliers, maar het concept is vrijwel hetzelfde. De makers van Dragon Age hebben zich weer laten inspireren door de manier waarop in Warhammer Fantasy met magiërs werd omgegaan, wat weer een gevolg is van een magiesysteem dat geïnspireerd is door de werken van Michael Moorcock. Jemisin neemt dus deel aan een dialoog die al decennia gaande is in het fantasygenre. Of om haar eigen woorden te gebruiken:

“What I think to some degree what I’m trying to engage with is that fantasy tendency to try and justify oppression. You see it again and again in fantasy that this one group of people over here are mistreated, but there’s a ‘good reason’ for it.“

Dit is ook geen unieke ingeving. Als je beseft dat de hoofdschrijver van de eerste drie Dragon Age spellen, David Gaider, een openlijk homoseksuele man is dan besef je al snel dat ook Dragon Age al kritiek levert op deze trope van ‘vervolging om goede redenen’. Jemisin koppelt deze kritiek echter op weergaloze manier aan het vraagstuk van systemisch racisme in de samenleving.

De toekomst van fantasy

Als je zover ben gekomen in mijn betoog, dan zal je je wel afvragen waarom dit zo belangrijk voor mij is. Immers, een belangrijke trend binnen de SFF-literatuur de afgelopen jaren is juist genremenging. Er is altijd sprake geweest van genremenging, natuurlijk, maar het is de laatste tijd weer in opkomst. Goede voorbeelden zijn de Machineries of Empire-trilogie van Yoon Ha Lee, Empress of Forever van Max Gladstone en Gideon the Ninth van Tamsyn Muir. We kunnen zeggen dat De Gebroken Aarde hier ook een voorbeeld van is door de manier waarop Jemisin een sciencefictionachtige wereldbouw-aanpak gebruikt in haar werk.  Zoals zij in het dankwoord van Het Vijfde Seizoen schrijft: “Deze fantasyroman is deels geboren in de ruimte.” Wat maakt het dan uit welk genre het is?

Bonsaiboom

Enkele jaren terug gaf fantasyauteur Brandon Sanderson een reeks lezingen waarin hij onder andere betoogde dat fantasy nog heel veel onontgonnen terrein heeft. De wonderlijke werelden die in het fantasygenre gecreëerd worden, bieden de mogelijkheid om bekende verhalen in een nieuw daglicht te zien. Ieder verhaal is al verteld, wordt wel eens gezegd. Het is juist fantasy dat ons als geen ander de mogelijkheid geeft om die verhalen via deze magische werelden in een andere context te plaatsen, door de regels van de wereld zo te veranderen dat ze thema’s verscherpen en verhaallijnen kracht bij zetten. En dat is precies wat we zien bij De Gebroken Aarde. Hier wordt een fantasywereld gebruikt om een prachtig en vreselijk verhaal te vertellen over de invloed van systemisch racisme op de relatie tussen een moeder en dochter. Jemisin laat ons hiermee ons zien wat racisme doet met mensen, met samenlevingen en hoe het een gebroken wereld achterlaat. Deze boeken laten zien wat de kracht is van fantasy als genre. Door het onder sciencefiction te scharen zeg je in feite dat fantasy (en secundaire wereld fantasy in het bijzonder), niet meer kan zijn dan verhalen over queesten en helden, over draken en elfen of corrupte adel in pseudo-middeleeuwse werelden. Dan maak je van fantasy een bonsaiboom; een mooi boompje wellicht, maar gesnoeid op het moment dat het een onverwachte kant op groeit. Ik wil juist zien wat er voor moois uit voort kan komen als we het fantasy-genre laten groeien en bloeien in alle richtingen waar het maar wil. Door de fantasy-wortels van De Gebroken Aarde te erkennen, geven we toekomstige fantasyverhalen de ruimte die daarvoor nodig is.

Dit artikel, door Eddie A. van Dijk, is eerder verschenen in HSF (2020/1).

http://nkjemisin.com/books/the-fifth-season/the-broken-earth-sample-first-chapter/