Sciencefiction is verloren in Nederland (maar kan heroverd worden)
Als Nederlandse sciencefictionschrijver ben ik 95% van mijn dag kwijt aan knarsetanden, mijn kleren scheuren en as over mijn hoofd strooien terwijl ik door het Rijsterborgherpark struin en jammer: ‘Waarom wordt SF hier nou zo weinig gelezen?’ Sinds ik mijn pijlers richtte op dit mooiste en beste aller genres, heb ik die vraag vaak gesteld aan collega’s. Frustrerend genoeg waren de antwoorden vaak een beetje vaag of kon je al ruiken dat het maar het halve verhaal was – kennelijk weet niemand écht hoe het precies zit.
Eerst de feiten dan maar. Sciencefiction doet het in Nederland geweldig. In de bioscoop. En op Netflix. Eén op de vier films die verschijnt, stel ik even met de natte vinger, is SF. Ja, ook superheldenfilms zijn dat vaak, of denk je dat Spider-Man in een nanokostuum of Ant-Man die de quantumwereld doorkruist onder historisch drama valt? Kennelijk zijn mensen zót op ruimteschepen en high tech op het scherm, maar zeggen diezelfde lieden ‘nee, dank je’ als ze de boekenzaak in stappen. Of zijn dit soms hele andere groepen? Is er een denkbeeldig Venndiagram te tekenen waarin Primekijkers en Boekenlezers elkaar precies niet raken? De statistieken lijken het inderdaad te bevestigen, en dat is zonde. Hoewel niet elke Star Wars-fan een lezer zal zijn, is SF, met alle respect, fucking nerdy. Nerds zijn nieuwsgierig en leergierig en hongeren naar kennis over hun obsessie. Dít zijn de mensen die weten wat korstmossen zijn en je graag komen vertellen waar Lagrangepunten liggen. De overlap zou er dus wel degelijk moeten zijn, is er echter maar matig, en vertaalt zich dus niet in klinkende winsten en royale contracten voor de sappelende genreschrijver ’s-Neerlands.
Momentje, ik schreeuw even heel hard in deze holle regenton.
Achter de feiten
Een nuttige vraag om eerst te stellen: is het ooit anders geweest? Het antwoord daarop is já! In pakweg de zestiger tot en met de tachtiger jaren van de twintigste eeuw werd hier vrolijk en volop sciencefiction uitgegeven. Vertaalde werken, dat wel, maar die waren er in overvloed – met name Amerikaans werk en zeker niet alleen de geijkte namen die ook nu nog, terecht of soms ook onterecht, resoneren. Naast Clarke, Heinlein en De Schrijver Wiens Achternaam Met Een A Begint waren er ook meer dan genoeg collecties en romans te vinden van uitstekend auteurs als Eric Frank Russell, Ray Bradbury, Jack Vance, Frederick Pohl, Philip K. Dick, Norman Spinrad en R.A. Lafferty. Uitgevers Meulenhoff en Bruna beconcurreerden elkaar met meer dan complete portefeuilles alsof het een lieve lust was. Sic transit gloria mundi.
Maar een intrinsiek aspect van SF is dat het overpeinzingen zijn over de toekomst, gezien vanuit het perspectief van vandaag. Anders gesteld, zelfs SF is een momentopname die uit de mode kan raken of ouderwets worden. Kwam het klad er op den duur in? Op een hype volgt bijna altijd een crash. Misschien sloop er in de loop der decennia toch wat metaalmoeheid in, waardoor het genre aan relevantie inboette en het bredere publiek – begrijpelijk – de schouders ophaalde? Dat is achteraf moeilijk in te schatten: alles uit die tijd leest als een kijkje in het verleden, of beter gezegd hoe het verleden keek naar de toekomst.
Illustratief vond ik een oorspronkelijk Nederlandse verhalenbundel die ik onlangs las, uit 1971, naar aanleiding van een tweelandelijke wedstrijd (Nederland en België) gehouden door omroepstichtingen NOS en BRT en uitgegeven door Bruna. In het parlance van de jaarlijkse Ganymedesbundel: dat zou een mooie staalkaart op moeten leveren van het schrijfwerk in die periode. Het niveau was echter bedroevend. Op een enkele uitschieter na (een jonge Eddy C. Bertin deed mee, won geheel ten onrechte niet) was de creatieve kwaliteit ronduit pover. De bundel stond vol met ook in die tijd al uitgekauwde thema’s en plotjes, met minstens drie verhalen waarvan de clou was ‘het speelde zich eigenlijk op aarde af en deze mensen waren Adam en Eva/de Egyptenaren!’ Als dit de winnende verhalen van een landelijke wedstrijd waren, begrijp ik waarom het algemene leespubliek de schouders ophaalde en massaal besloot dat sciencefiction niet relevant meer was.
Een tikje oneerlijk om de output van liefhebbers aan te dragen als de oorzaak van de teloorgang van SF, natuurlijk. Werden er door Nederlandse professionals in die tijd dan wél kwaliteitsgenrewerken geschreven? Op zich wel: Tonke Dragt en Felix Thijssen springen eruit. Het was echter duidelijk niet genoeg voor het genre om in eigen taal wortel te schieten.
Engels vs. Nederlands
Soms wordt als argument aangedragen dat wij verdomd goed Engels kunnen en daarom liever het bronmateriaal lezen dan een vertaalde versie. Ik herken dit. Ik lees ook liever het oorspronkelijke werk, om zo dicht mogelijk bij de schrijver te blijven. (Dit gaat uiteraard enkel op voor Engelstalige en hooguit Duitse boeken. De Witcher-serie van de Poolse Andrzej Sapkowski lees ik lekker in het Nederlands.) Op beurzen en festivals heeft iedere vakgenoot wel ervaring met voorbijgangers die zichzelf hebben wijsgemaakt dat Nederlands ‘niet lekker leest’ en enkel Engelse werken kopen.
Nu denk je misschien: hoe kan dit een verklaring voor de noodlijdende staat van het genre in Nederland zijn? Die ontwikkeling gebeurde toch in een tijd dat het nog helemaal geen sinecure was om aan Engelstalige boeken te komen? Dat klopt deels. Er was destijds nog geen internet, de boekhandels (en dus de uitgevers) waren poortwachters en niet iedereen kon even een tripje naar de American Book Store in Amsterdam maken. Toch waren er manieren om aan Engelstalig werk te komen, en eerder dan je wellicht denkt. Na de Tweede Wereldoorlog bleven er veel meegenomen boekjes van Amerikaanse soldaten achter, die zeker in de grotere steden voor een kwartje te koop waren. Dat ging er bij jonge lezers wel in, en zo leerden ze bovendien Engels. Onze taligheid kan dus best een factor zijn geweest in die tijd – hoewel het die vandaag de dag nog veel sterker is.
Een andere, niet te onderschatte is de algehele ontlezing in Nederland. Dan hebben we het niet over het (zorgelijk!) zelfs oprukken van analfabetisme, maar het feit dat steeds minder mensen boeken lezen. Wat leidt tot allerlei ellendigheden, bijvoorbeeld dat het voor boekhandels alleen nog maar rendabel is om het equivalent van de kiloknaller aan te bieden: bewezen succesnummers of door ghost writers geschreven biografieën van BN’ers. Klink ik zuur? Is dit te zuur? Moet ik iets minder zuur zijn? Weet je wat, ik sluit dit hoofdstuk snel af, niemand wordt hier blij van.
Plottwist
Een perspectiefwisseling is misschien nuttig hier. Het genre is veel groter dan alleen de ‘hardcore’ SF zoals wij die beminnen. Literaire SF ligt wel degelijk in de winkel, en kruisbestuivingen van allerlei pluimage. Het is aan de lezer en schrijver om dat cool te vinden of daar de neus voor op te halen. Maar het genre is er, het leeft en het zou slim zijn om het in al zijn facetten te omarmen.
Een lichtpuntje in dit hele verhaal is dat er een nieuwe garde aan SF-schrijvers is opgestaan in de afgelopen tien jaar, die (naast de oude rotten) met allerlei initiatieven aan de weg timmert om het genre weer groot te maken. Dit zal niet uit één hoek kunnen komen, maar samenwerking vereisen tussen schrijvers, uitgevers, lezers en boekhandels. We kunnen bovendien leren van de fouten van het verleden: niet meer nabootsen wat in de Angelsaksische wereld gebeurt, maar het genre een Nederlands tintje geven, het smoel geven met thema’s en insteken die voor óns relevant zijn. Dit proces is al gaande. Ik heb goede hoop dat sciencefiction over tien jaar weer helemaal terug is – niet alleen bij mensen thuis op hun scherm, maar ook in hun boekenkast.
Roderick Leeuwenhart
Bio:
Roderick Leeuwenhart is de schrijver van SF-romans De Heren XVII (Quasis, 2021) en Sterrenlichaam (nog ongepubliceerd in Nederland, wel verschenen in China). Hij is Harland Award-winnaar, knuffelt thuis graag met zijn ratten en is bezig met een langlopend project waarin hij zijn hersens langzaam laat vervangen door korstmossen.
De rol van uitgevers
Omdat mijn overzicht op de zaak ook maar beperkt is, stel ik de vraag aan Tais Teng – grootmeester in het SF-genre in ons kikkerlandje en dus iemand die er wellicht zicht op heeft. Waarom denkt hij dat SF wegkwijnde in ons land? Dixit Teng:
‘Hoewel uitgevers als Meulenhoff en Bruna prima bezig waren, gold dat niet voor een stel anderen. Die zagen SF-boeken enkel als verdienmodel en brachten pulpverhalen uit de veertiger en vijftiger jaren uit. Captain Future En De Keizer Van Het Heelal om een gruwelijk voorbeeld neer te zetten. Dat was vast heel goedkoop in de aanschaf, maar had niets met SF te maken. Goede SF is zich juist heel erg bewust van het heden en borduurt daar op voort: hightech surfers op de omslaande tsunamigolf der vooruitgang.
Een tweede punt was dat de vertalingen soms abominabel waren, zo slecht dat ik ze in het Engels terug moest vertalen om te begrijpen waar het verhaal eigenlijk over ging. Ik herinner een gruwelijke misvertaling uit Clifford D. Simak’s City: “Ze zaten op vet te kauwen.” In het Engels: “They sat chewing the fat.” Oftewel, ze zaten wat te ouwehoeren.
SF-lezers beginnen vaak vrij jong (10-12 jaar) en zijn over het algemeen redelijk intellectueel. Na verloop van tijd leren een heleboel van ons Engels te lezen en kopen boeken alleen nog in de oorspronkelijke taal. Als uitgevers de moeite nemen om op Nederlands talent in te zetten, hoeft dat niet te gebeuren.’
Dit essay is eerder verschenen in HSF (2022/1).